شخصیت امام علی
متن سخنرانی آیة الله حسینی نسب
خزانه حکمت، و محور حقیقت، و مظهر عدالت، یعنی علیّ ابن ابی طالب (علیه السلام)، امیر مؤمنان، و پیشوای پارسایان، و امام عارفان است. روشن است که بررسی همه ابعاد زندگانی باشکوه آن حضرت، در این نوشتار مختصر نمی گنجد. در اینجا، تنها به بیان برخی از ابعاد شخصیت این بزرگمرد تاریخ می پردازیم.
نام آن حضرت : علی
کنیه ایشان : ابو الحسن
لقب های ایشان : امیر المؤمنین، امام المتّقین، اسد الله (شیر خدا) و یعسوب الدین (پیشوای مکتب اسلام).
نام پدر ایشان : ابو طالب (ع)
نام مادر ایشان : فاطمه بنت اسد
تاریخ تولّد : روز سیزدهم ماه رجب، سال 23 قبل از هجرت.
تاریخ شهادت: روز بیست و یکم ماه رمضان، سال چهلم هجری.
مدّت امامت ایشان: 30 سال.
عظمت امام علی از دیدگاه فرزانگان
شخصیت امیر مؤمنان (ع) از دیدگاه دانشمندان و فرهیختگان ادیان و مذاهب گوناگون، دارای ابعاد مختلف و جنبه های مورد توجه و مایه اعجاب آنها است.
شیعیان، او را به عنوان امام اول و جانشین بلافصل پیامبر گرامی اسلام (ص) می دانند که مظهر انسان کامل، و جامع صفات کمالیه، و برترین افراد بشر پس از رسول خدا می باشد.
به عنوان مثال، بوعلی سینا به عنوان یک دانشمند شیعه، در رساله معراجیه، امام علی (ع) را چنین معرفی می کند:
"براى همین بود که شریفترین انسان و عزیزترین انبیاء و خاتم رسل علیهمالسلام، با مرکز دایره حکمت و فلک حقیقت و خزانه علم و عقل، امیرالمؤمنین علیهالسلام گفت، یا على اذا رأیت الناس یتقربون الى خالقهم بانواع البر، تقرب الیه بانواع العقل تسبقهم، و این چنین خطاب جز با چنو بزرگى راست نیامدى که اندر میان خلق همچنان معقول بود اندر میان محسوس، گفت، اى على چون مردمان اندر کثرت عبادت رنج بردند تو اندر ادراک معقول رنج بر تا برهمه سبقتگیرى، لاجرم چون با دیده بصیرت عقل، مدرک اسرار گشت، همه حقایق را دریافت و به دیدن حکم داد و براى آن بود که گفت، لوکشف الغطاء ما ازددت یقیناً (یقین من در حدّی است که اگر همه پرده ها کنار روند، چیزی بر آن افزوده نگردد) ". [به نقل از کتاب "توفیق التطبیق"، نوشته علیّ ابن فضل الله جیلانی، صفحه 56].
این رباعی نیز، از سروده های ابن سینا در مدح امام علی (ع) است:
تا باده عشق در قدح ریخته اند
و ندر پى عشق عاشق انگیختهاند
با جان و روان بو على مهر على
چون شیر و شکر بهم درآمیختهاند
حکیم ، ابوالقاسم فردوسی، دانشمند و شاعر بلند آوازه شیعه نیز، در نامه ای که برای سلطان محمود غزنوی فرستاد، چنین نوشت:
ایا شاه محمود کشور گشای
ز کس گر نترسی بترس از خدای
که پیش تو شاهان فراوان بدند
همه تاجداران کیهان بدند
فزون از تو بودند یک‌سر به جاه
به گنج و کلاه و به تخت و سپاه
ندیدی تو این خاطر تیز من
نیاندیشی از تیغ خونریز من
که بد دین و بد کیش خوانی مرا
منم شیر نر میش خوانی مرا
مرا غمز کردند کان بد سخن
به مهر نبی و علی شد کهن
منم بنده‌ی هر دو تا رستخیز
اگر شه کند پیکرم ریز ریز
من از مهر این هر دو شه نگذرم
اگر تیغ شه بگذرد بر سرم
مرا سهم دادی که در پای پیل
تنت را بسایم چو دریای نیل
نترسم که دارم ز روشندلی
به دل مهر جان نبی و علی
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی
خداوند امر و خداوند نهی
که من شهر علمم علیّم در است
درست این سخن گفت پیغمبر است
گواهی دهم کاین سخن راز او است
تو گویی دو گوشم بر آواز او است
چو باشد ترا عقل و تدبیر و رای
به نزد نبی و علی گیر جای
به این زاده‌ام هم به این بگذرم
چنان دان که خاک پی حیدرم
صفیّ الدین حلّی ، از دانشمندان و ادیبان قرن هشتم هجری نیز در باره چند بعدی بودن شخصیت آن حضرت چنین می گوید:
جمعت فی صفاتک الاضداد
و لهذا عزت لک الانداد
زاهد حاکم حکیم شجاع
فا تک ناسک فقیر جواد
خلق یخجل النسیم من اللطف
و باس یذوب منه الجماد
شیم ما جمعن في بشر قط
و لا حاز مثلهنّ العباد
یعنی: (ای علی!) صفات متضادی در وجود تو گرد آمده اند، و این امر باعث شده که نظیر تو کمیاب باشد.
تو زاهد و فرمانروایی. تو حکیم و شجاعی. تو گُردی دلاور و پارسایی. تو تهیدست و در عین حال، بخشنده و با سخاوت هستی.
اخلاق زیبایی داری که نسیم را از لطف خود شرمنده می کند، و در عین حال، شدّت و صلابتی که جمادات را ذوب می نماید.
صفاتی که هرگز در بشری گرد نیامده ، و هیچ بنده ای مانند این ویژگی ها را حائز نگردیده است.
امام علی، از دیدگاه علمای اهل سنّت
علمای اهل سنّت، آن حضرت را به عنوان یکی از خلفای راشدین قلمداد می کنند، که در دانش، دادگری، شجاعت، و قرابت با رسول گرامی اسلام، به والاترین مقام، نائل آمده است.
به عنوان مثال، بزرگ عارفان، شیخ محیی الدین ابن عربی، صاحب فتوحات مكيه، درباب ششم آن کتاب، تحت عنوان "وصل" در معرفت آغاز خلق روحانى، مقام "هباء" را كه از اسامى صادر اول و نفس رحمانى است به رسول گرامی اسلام (ص) و امیر مؤمنان (ع) نسبت مى دهد، و امام علی (ع) را به عنوان "امام العالم" و "سرّ همه پیامبران" یاد می کند و چنین می گوید:
"لم یکن أقرب إلیه قبولا في ذلک الهباء، إلا حقیقة محمّد (ص)، المسمّاة بالعقل...، و أقرب الناس إلیه علیّ ابن أبي طالب، رضي الله عنه، أمام العالم، و أسرار الأنبیاء أجمعین".
همچنین، فخرالدین رازی، مفسّر و دانشمند علم کلام اهل سنّت، در جلد اول کتاب "مفاتیح الغیب" که به "تفسیر کبیر" معروف است، پس از بیان رأی امام علی در خصوص مسأله جهر "بسم الله" ، این عبارت زیبا را نقل می کند:
"ومن اتخذ عليا اماما لدينه فقد استمسك بالعروة الوثقى في دينه ونفسه".
یعنی: کسی که علی را به عنوان امام و پیشوای دین خود بداند، به دستاویز مستحکم الهی در امر دین و نفس خود، چنگ زده است.
اخطب الخطباء خوارزمی درکتاب "مناقب" از ابن عباس، و او نیز از پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده است که فرمود:
"لو انّ الریاض اقلام و البحر مداد و الجن حساب و الانس کتاب ما احصوا فضائل علی بن ابی طالب".
یعنی: اگرهمه درختان باغ ها قلم شوند و همه دریاها امرکب گردند و تمام جنّ حسابگرشوند و همه انسان ها نویسنده گردند، نمی توانند فضایل علی بن ابیطالب را به شمار آورند.
شیخ محمّد عبده، از دانشمندان بزرگ در مصر، در مورد امام علی علیه السلام در شرح نهج البلاغة، چنین می نگارد:
"روح علی یک روح وسیع و همه جانبه و چند بعدی است، و همواره این خصلت وی ستایش شده است . او زمامداری است عادل، عابدی است شب زنده دار، در محراب عبادت گریان و در میدان نبرد خندان است، سربازی خشن و سرپرستی است مهربان، حکیمی است ژرف اندیش، و فرماندهی است لایق. او هم معلم است و هم خطیب و هم قاضی و هم مفتی و هم کشاورز و هم نویسنده، او انسان کامل است و بر همۀ دنیاهای روحی بشریت محیط است".
بیهقی در کتاب فضائل الصحابة، این حدیث را از پیامبر گرامی اسلام نقل کرده که فرموده است:
"من اراد ان ينظر الي آدم في عمله، و الي نوح في تقواه، و الي ابراهيم في حلمه، و الي موسي في هيبته، و الي عيسي في عبادته، فلينظر الي علي بن ابيطالب".
يعني : هركس مي خواهد حضرت آدم را از نظرعلم و دانش بنگرد، و نوح را از نظر تقوي، و ابراهيم را در حلمش، و موسي را درهيبت و شکوهش، و عيسي را در عبادتش ببيند، به علي بن ابي طالب بنگرد.
همچنین، خوارزمی در کتاب "مناقب" از پیامبر گرامی روایت می کند که فرمود:
"یا علي ، لو انّ عبدا عبد الله عزوجل مثل ما قام نوح في قومه و کان له مثل أحد ذهبا فأنفقه في سبیل الله و مد في عمره حتی حج ألف عام علی قدمیه ، ثم قتل بین الصّفا و المروة مظلوما ، ثم لم یوالک یا علي ، لم یشم رائحة الجنة و لم یدخلها".
یعنی: ای علی! اگر بنده ای خدا را به اندازه عمر نوح در میان قومش بپرستد، و به اندازه کوه احد طلا در راه خدا انفاق کند، و هزار حج به صورت پیاده به جا آورد، و میان صفا و مروه مظلومانه کشته شود، اما تو را ولیّ خدا نداند، بوی بهشت به مشامش نخواهد رسید، و وارد جنّت نخواهد شد.
این بود نمونه هایی از سخنان دانشمندان اهل تسنّن در باره امام علی ابن ابی طالب (ع).
از اینروی، شخصیت بزرگی مانند جلال الدین مولوی که خود حکیم، فقیه، ادیب، و عارفی نامدار است، محو تماشای شخصیت آن یگانه دوران می گردد و در باره امام علی (ع)، چنین می سراید:
تا صورت پیوند جهان بود علی بود
تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود
شاهی که وصی بود و ولی بود علی بود
سلطان سخا و کرم و جود علی بود
مسجود ملائک که شد آدم ز علی شد
آدم چو یکی قبله و مسجود علی بود
هم آدم و هم شیث و هم ایوب و ادریس
هم یوسف و هم یونس وهم هود علی بود
هم موسی و هم عیسی و هم خضر و هم الیاس
هم صالح پیغمبر و داوود علی بود
آن شیر دلاور که ز بهر طمع نفس
در خوان جهان پنجه نیالود علی بود
آن عارف سجاد که خاک درش از قدر
از کنگره عرش بر افزود علی بود
آن شاه سرافراز که اندر ره اسلام
تا کار نشد راست نیاسود علی بود
آن قلعه گشایی که در قلعه خیبر
بر کند به یک حمله و بگشود علی بود
چندان که در آفاق نظر کردم و دیدم
از روی یقین در همه موجود علی بود
این کفر نباشد , سخن کفر نه این است
تا هست علی باشد و تا بود علی بود
سِرّ دو جهان جمله زپیدا و ز پنهان
شمس الحق تبریز که بنمود علی بود
امام علی (ع) از دیدگاه نخبگان غیر مسلمان
علاوه دانشمندان شیعه و علمای اهل سنّت، بسیاری از فرهیختگان بزرگ جهان و نخبگان غیر مسلمان نیز، به توصیف چهره انسانی و اخلاق ملکوتی امیر مؤمنان پرداخته اند. در اینجا نمونه هایی از سخنان اندیشمندان معروف را در این زمینه، از نظر گرامی شما می گذرانیم:
سخن جرج جرداق
این نویسنده معروف مسیحی با اظهار حیرت و شگفتی در برابر بزرگی روح امام علی (ع)، چنین می نویسد:
"آیا انسان بزرگی مانند علی را می شناسی که حقیقت انسانی را با عقول و مشاعر بشری آشنا سازد؟ ؛ آن حقیقت انسانی که سرگذشتی چون ازل، و آینده ای باقی چون ابدیّت، و ژرفایی بس عمیق دارد، که هریک از صاحبان عقول و نفوس بزرگ، مطابق روش و طبع خود، آن را درک می کنند، و دیگر انسان های عادّی بدون اینکه خود بدانند، در سایه آن زندگی می کنند...". (کتاب "الإمام علي، صوت العدالة الإنسانیة").
سخن میکائیل نعیمه
این متفکّر مسیحی، در باره شخصیت امیر مؤمنان (ع) و عظمت شأن ایشان، چنین می نگارد:
"هیچ مورّخ و نویسنده ای، هر اندازه هم که از نبوغ و رادمردی ممتاز برخوردار باشد، نمی تواند تصویر کاملی از انسان بزرگی مانند امام علی (ع) در مجموعه ای که حتی دارای هزار صفحه باشد، ترسیم نماید، و دورانی پر از رویدادهای بزرگ مانند دوران او را توضیح دهد. تفکرات و اندیشه های آن ابر مرد عربی، و گفتار و کرداری را که میان خود و پروردگارش داشته است، نه گوشی شنیده، و نه چشمی دیده است". (همان منبع).
سخن شِبلی شُمَیّل
این دانشمند که اصالتا مسیحی بوده است و در عین حال، به عنوان یکی از پیشتازان مکتب مادّیگری محسوب می شود، در باره امام علی (ع) چنین می نگارد:
"پیشوا علیّ ابن ابی طالب، بزرگ بزرگان، یگانه نسخه ای است که نه شرق و نه غرب، نه در گذشته و نه در امروز، صورتی مطابق این نسخه ندیده است". (همان منبع).
سخن جبران خلیل جبران
این نویسنده غیر مسلمان نیز، در مورد شخصیت والای امیر مؤمنان علیه السلام، چنین می نگارد:
"او از دنیا رخت بربست، در حالی که رسالت خود را به جهانیان به پایان نرسانده بود. (یعنی: زمانه به او مهلت نداد، و درک مردم آن دوران نیز، توان آن را نداشت). او چشم از این جهان فروبست، مانند پیامبرانی که در جوامعی مبعوث می شدند که گنجایش آن پیامبران را نداشتند، و به مردمی وارد می شدند که شایسته آن پیامبران نبودند، و در زمانی ظهور می کردند که زمان آنان نبود. خدا را در این کار حکمتی است که خود داناتر است". (کتاب "الامام علی"، نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود، جلد اول).
سخن ایلیا پاولیچ پطروشفسکی
این استاد تاریخ در دانشگاه "سن پترز بورگ" (لنینگراد) در کشور روسیه، در این زمینه چنین می نویسد:
"علی ، تا سرحدّ شور و عشق، پایبند به دین بود، صادق و راستکردار بود، در امور اخلاقی بسیار خرده گیر بود، از مال اندوزی و شهرت طلبی به دور بود. او هم مردی سلحشور و هم فردی سخنور و شاعر بود، و تمام صفات لازمه اولیاء الله در وجودش جمع بود". (کتاب "اسلام در ایران"، نوشته پطروشفسکی).
آنچه بیان شد، بخشی از سخنان بزرگان عرصه علم و ادب، از ادیان و مذاهب گوناگون است، که هریک به زبانی به توصیف شخصیت امیر مؤمنان – علیه السلام – و بیان اخلاق و رفتار خردمندانه آن حضرت پرداخته اند. این صفات زیبا و کمالات کم نظیر است که امام علی (ع) را به صورت شخصیتی نادر در آورده، و اعجاب جهانیان را بر انگیخته است.
***** |
